Zanimao nas je (pra)početak izraelsko-palestinskih odnosa i kako su se oni kroz istoriju razvijali, ili bolje reći kako su se ne razvijali, što je, u konačnici, dovelo i do aktuelnog proxy rata na Bliskom istoku.
Tragom toga razgovaramo s dobrim poznavaocem palestinsko-izraelskih odnosa, istoričarom Amirom Krpićem MA s Odsjeka za historiju Univerziteta u Tuzli, koji je za Bosnainfo dao istorijski pregled arapsko-izraelskih odnosa s naglaskon na jevrejsku stranu, jer, da tako kažemo, problemi i počinju s njihovim doseljavanjem…
Ovo je drugi dio razgovora…
Još je britanska uprava 20-ih godina nudila rješenja kako da se podijeli Palestina između arapske i jevrejske države, kao što je npr. bio prijedlog Peelove komisije. Šta je on tačno podrazumijevao?
„To je bio jedan od prvih rješenja palestinskog pitanja na način da se ta teritorija podijeli između arapske i jevrejske države. Najveći dio Palestine pripao bi arapskoj državi, samo mali jevrejskoj, jer je jevrejska zajednica do tog trenutka (1937) još bila relativno mala.
Međutim, Arapi su kategorično odbili prijedlog, dok su Jevreji načelno prihvatili, iako nisu bili prezadovoljni granicama.“
A Sveti grad?
„Pa, Jerusalem je uvijek u tim prijedlozima bio kao neko posebno područje iz tih tradicionalnih razloga. Ono što je zanimljivo ali i važno jeste, recimo, da su taj prijedlog Peelove komisije odbili ne Jevreji, nego Arapi.“
A zašto su Jevreji uopšte pristali na mali dio?
„Njihov cilj je bio da formiraju svoju državu, gdje će biti, kolika, šta će obuhvatati… to je sve bilo sporedno. Kad je Peelova komisija 1937. napravila prijedlog, to jeste bilo razočarenje, mala država, ni blizu onoga što su sanjali, ali su je svejedno bili spremni prihvatiti. Godine ’47. kada je UN predstavio plan, također nisu bili zadovoljni teritorijom, ali su je svejedno bili spremni prihvatiti zato što je prvenstveni cilj bio – dajte da imamo državu.
Oni su bolje od bilo koga drugog znali šta znači nemati državu, narod koji je u Evropi sve i svašta proživljavao i doživljavao, istjerivali ga, ubijali. To je bio njihov cilj. Fundamentalno drugačiji pristup bio je arapski ne samo od Palestinaca nego i susjednih arapskih država. Njima nije bio primarni cilj stvoriti svoju državu, nego je prvenstveni cilj bio ne dozvoliti Jevrejima da imaju svoju. Razvoj događaja i od 1937, a posebno nakon 1949. je to pokazao.“
I onda imamo kraj britanske uprave…
„Da. Britanija prepušta UN-u da riješi pitanje. UN formira komisiju, UNSCOP, da izradi plan podjele Mandatne Palestine na dvije države, jevrejsku i arapsku, na način da jevrejska naselja koja su već osnovana pripadnu jevrejskoj državi, a da stara arapska naselja ostanu u arapskoj, s tim što bi jevrejska država imala gotovo 50:50 omjer Jevreja i Arapa, dok bi arapska bila čisto arapska.
Počinje serija arapsko-izraelskih ratova
Palestinci, međutim, kao i susjedne arapske države odbijaju i taj prijedlog, pokreću rat protiv Izraela sa ciljem njegovom uništenja, čime počinje serija arapsko-izraelskih ratova u drugoj polovini 20. vijeka.
Izrael se uspijeva odbraniti, preživjeti, čak zauzeti još više teritorije nego je to bilo predviđeno UNSCOP-ovim planom. Jevreji time definitivno dobijaju svoju državu.”
Palestinci ni do dan-danas nisu formirali svoju državu, zašto?
„Zato što su uvijek željeli da imaju državu na cijeloj teritoriji Mandatne Palestine. Nakon 1948, kad se Izrael uspostavlja, Palestina se ne uspostavlja. Oni odbijaju uspostaviti Palestinu u novim granicama, jer bi to značilo da priznaju Izrael, a to nisu željeli. Tek kasnije, puno kasnije, prekasno, Palestinska oslobodilačka organizacija priznaje Izrael…“
Ok, doći ćemo i do PLO-a, vratimo se još malo na problem neformiranja države…
„Jednostavno, palestinski Arapi nisu željeli državu ni na 85-90% Palestine, što im je nuđeno 1937. Ti procenti su se kasnije sve više smanjivali, kako je rasla jevrejska zajednica u Palestini. Čak i kad se Izrael uspostavio, čak i nakon prvog rata, na tome što je ostalo nije uspostavljena nikakva država. Pojas Gaze zauzeo je Egipat, a Zapadnu obalu Jordan i tako je ostalo do 1967. Štaviše, Jordan je izvršio i aneksiju Zapadne obale.”
Šta je dovelo do Nakbe (ar. katastrofa) ’48?
„Više faktora je dovelo do Nakbe. Od krucijalne je važnost čitav taj sukob razumjeti u njegovom kontekstu.“
A koji je to kontekst?
„Rat protiv Izraela arapske države pokrenule su s namjerom da unište državu i u takvim okolnostima Jevreji se brane. To niko ne može osporiti. U nekim slučajevima bile su borbe za životni prostor, opstanak. S obzirom na to da su se na početku rata izraelske snage pokazale superirornijim, što je posljedica toga što su već imali formirane oružane snage, da su tu Haganu preformulisali u Izraelske odbrambene snage (IDF), iskoristili su bolju pripremljenost za taj momenat kad britanske uprave više ne bude.
Zločini su dio svakog rata – bez obzira na pravila
Šta je dovelo do Nakbe? Tok i takav ishod rata kakav je bio. Zločini su dio svakog rata bez obzira na pravila.“
Koji su, onda, faktori doveli do Nakbe, ako ih je bilo više?
„Uloga Izraela i izraelska vojske, naravno, dolazi u prvi plan i ne smije se ignorisati niti se oni mogu amnestirati od svoje odgovornosti. To je jedan faktor. Najvažniji bez sumnje. Najvećem dijelu izbjeglica doprinijelo je upravo ponašanje izraelske vojske i jevrejskih paravojnih grupa.
Drugi je strah koji je obuzimao stanovnike arapskih naselja, strah od posljedica upada izraelske vojske ili jevrejskih paravojnih formacija u arapska naselja. Taj strah podgrijavan je stvarnim izraelskim zločinima, ali također i preuveličavanjem tih zločina.
Posebno se to odnosi na slučajeve izraelskog zauzimanja Deir Jasina i Lide i masakra u tim naseljima. Ironično je da su tome strahu, a time i iseljavanju Palestinaca, doprinosili i sami Palestinci upravo tim preuveličavanjima, ali i Jevreji, koji su ih ciljano plašili. Istina je, međutim, da je srazmjerno malo naselja ostalo bez svog arapskog stanovništva kao posljedica direktne upotrebe sile od izraelske vojske.
Recimo, oko 400 naselja Jevreji su uzeli od Palestinaca u toku prvog rata, ali u malom broju slučajeva stanovništvo je istjerano direktnom akcijom izraelske vojske, a kamoli zločinima. Istovremeno, Palestinci su uspjeli zauzeti samo jedno jedino jevrejsko naselje, Kfar Etzion, i u njemu su stigli počiniti masakr. Masakre i istjerivanja, dakle, treba shvatiti kao obrazac ovog sukoba, a ne pojedinačne ili jednostrane akcije jevrejskih ili arapskih snaga.“
Zašto je došlo do iseljavanja Arapa, a ne Jevreja?
„Zato što je Izrael pobijedio u tom ratu. Palestinci su se povlačili za arapskim vojnim snagama ili čak napuštali svoja naselja i prije njih. Da su Arapi bili uspješniji, sasvim je realno zamisliti i suprotan scenarij.
Također, iz nekog razloga se uporno zanemaruje da je sa početkom Prvog arapsko-izraelskog rata došlo do egzodusa Jevreja iz skoro svih arapskih, muslimanskih država. Skoro jednak broj Jevreja istjeran je ili je iz straha napustio svoje domove širom arapskog svijeta. Priroda tog sukoba jednostavno je bila takva. Da se razumijemo, ne kažem da je to opravdano, ali je tako kako je. Vae victus.“
Kako? Gdje je u tom slučaju palestinsko političko vodstvo?
„Dio odgovornosti snosi palestinsko političko vodstvo budući da su njihovi neformalni politički predstavnici sami napuštali, gotovo bez ikakvog razloga, neka mješovita arapsko-jevrejska naselja, kao što su gradovi uz obalu, i to prije nego što je izraelska vojska ušla.
To je bio slučaj sa Jafom, Haifom i još nekim većim gradovima, koji su uglavnom bili mješovitog sastava uoči izbijanja rata… Iz njih palestinsko političko vodstvo bježi prije nego što je borba i počela. Palestinski civili vide šta se dešava, plaše se.
„A zašto Jevreji uopšte rade na uspostavljanju države u Palestini? Zašto baš u predvečerje Drugog svjetskog rata, dok je trajao i u svom tom haosu nesporedno nakon njegovog završetka?
„Zato što su shvatili da tako više ne može. Nisu mogli da trpe više progone, neravnopravnost, pogotovo u vremenu kad se antisemitizam sve više ispoljavao…“
…što će eskalirati u Drugom svjetskom ratu i završiti holokaustom…
„Da. To je bio vrhunac dugo tinjajućeg antisemitizma. Kad su nacisti došli na vlast, već smo imali nekoliko decenija gajenja antisemitizma, čak i sa univerziteta. Bio je pripremljen teren da dođu neki ekstremisti, skopčaju nekoliko tačaka, naprave ideološku priču po kojoj za sve nedaće svoje zemlje optuže, bez ikakvog razloga, kompletan jedan narod.
Čak i one pripadnike tog naroda koji uopšte nisu živjeli u toj zemlji. Bilo je to pomračenje evropskog uma, najniža tačka razuma.
Da li je u pitanju grižnja savjesti, sažaljenje ili nešto treće, pa će velike sile odlučiti da omoguće Jevrejima da imaju svoju državu?
„Ne bih rekao da to ima ikakve veze sa grižnjom savjesti. Činjenice su neumoljive. Prvo, Evropa je više puta pokazala da ne zna šta je savjest. Drugo, Jevrejima je država obećana 1917, spomenuli ste Balfourovu deklaraciju, potom potvrđenu u San Remu 1920. Tada nije bilo holokausta.
Treće, do kraja Drugog svjetskog rata, Jevreja je u Mandatnoj Palestini već bilo toliko mnogo da se pitanje jevrejske države nije moglo ignorisati. Zaboravite Bibliju, zaboravite farse o savjesti, Jevreji su imali najlegitiminiji od svih mogućih razloga da dobiju dravu – stanovništvo, narod koji iskazuje volju da ima državu. Taj razlog je legitimniji od hiljadu biblijskih priča…”