Zanimao nas je (pra)početak izraelsko-palestinskih odnosa i kako su se oni kroz istoriju razvijali, ili bolje reći kako su se ne razvijali, što je, u konačnici, dovelo i do aktuelnog proxy rata na Bliskom istoku.
Tragom toga razgovaramo s dobrim poznavaocem palestinsko-izraelskih odnosa, istoričarom Amirom Krpićem MA s Odsjeka za historiju Univerziteta u Tuzli, koji je za Bosnainfo dao istorijski pregled arapsko-izraelskih odnosa s naglaskon na jevrejsku stranu, jer, da tako kažemo, problemi i počinju s doseljavanjem Jevreja…
Odakle da počnemo, tj. koliko daleko trebamo da se vratimo u istoriju da bismo došli do početka arapsko-izraelskih odnosa, odnosno sukoba? Je li dovoljno hiljadu godina p. n. e. i sukoba Hebreja i Filistejaca, priča se da su to preteče današnjih Palestinaca?
„(smijeh) Ne, ne, nećemo toliko daleko.“
Onda, odakle bi bilo najbolje početi?
„Možemo početi od nastanka cionizma kao pokreta. To je ideja koja je u idejnom smislu zamislila i u konačnici stvorila Izrael kao modernu državu. Cionizam je bio nosilac stvaranja Izraela, najprije u vidu talasa naseljavanja Jevreja u Palestinu poznatih kao alije (aliyah). Prve dvije alije dogodile su se u vrijeme osmanske vladavine.
Posebno je značajna druga alija (1904-1914). Taj talas naseljavanja doveo je do osnivanja prvog kibuca, Deganije, zatim prve jevrejske samoodbrambene organizacije, kao i predgrađa Jafe koje će postati Tel Aviv.
Bio je to val useljavanja koji je postao ikonski, nadahnjujući generacije Izraelaca koje su slijedile, također je proizveo lidere jišuva koji će postati neke od prvih ključnih političkih i vojnih ličnosti države.
Onda nakon nje, posebno nakon famozne Balfourove deklaracije…“
…da se Palestini uspostavi „nacionalni dom” za Jevreje?
„Da. Ali nije važna samo ona nego i konferencija u San Remu u aprilu 1920, kada su UK, Francuska, Japan i Italija potvrdili njen sadržaj – da Jevrejima u Palestini treba dozvoliti da uspostave svoju državu.
Već u prvim godinama počinju sukobi
Uglavnom, naseljavanje se nastavlja i zapravo intenzivira u vrijeme britanske okupacione uprave u godinama nakon Prvog svjetskog rata. Već u prvim godinama počinju i sukobi između arapskih starosjedilaca i jevrejskih doseljenika.“
Ko je prvi počeo?
„To je teško reći. Koliko je meni poznato, prvi sukobi na toj relaciji zabilježeni su ubrzo nakon konferencije u San Remu. Arapi su bili bijesni. Te godine pobunjeni Arapi u Jerusalemu ubili su šest Jevreja i ranili nekoliko drugih. Sljedeće godine došlo je do nemira u Jafi koji su se ubrzo proširili i za sobom ostavili četrdesetak mrtvih Jevreja. Od tada ujedno počinje i ranije spomenuto organizovanje Jevreja za potrebe samoodbrane, formiranje prvih jedinica iz kojih će kasnije nastati IDF.
Dakle, poslije Prvog svjetskog rata sve više Jevreja bježi iz Evrope?
„Da, kao što smo rekli, doseljavali su se u talasima naseljavanja alijama, na geografski prostor Palestine, iz tih doseljenih zajednica nastao je Izrael.
Prije početka alija, Jevreja je u Palestini bilo jako malo. To je stari jišuv, tj. zajednica Jevreja starosjedilaca. Doseljenici su činili novi jišuv i uglavnom su imali drugačija shvatanja. U Palestinu su dolazili misijski, s nadom da će jednog dana tu formirati svoju državu. Naseljavali su se, kupovali zemlju, u najboljem redu. U tome nema ništa sporno, dok god nije nasilno.
Osim misije, na to ih tjeralo i ono sa čim su se suočavali u Evropi krajem 19. i početkom 20. vijeka…“
Sa čime? Antisemitizmom?
„Da, i to s eksplozijom antisemitizma. Netolerancija, sporadično nasilje, čak i pogromi poput onog u Kišinjevu u današnjoj Moldaviji, tada pod ruskom vlašću, koji je ostavio najdublji trag na Jevreje. U takvoj atmosferi rastućeg antisemitizma (ali novog, modernog, ne tradicionalnog kršćanskog), ali i generalno epohe nacionalizma, zahtjeva za stvaranje nacionalnih država, treba shvatiti i pojavu cionizma. Cionizam nije bio ništa drugo nego jevrejski nacionalizam, jevrejski odgovor na vrijeme i okolnosti koje su tad vladale…“
…bili su samo još jedan narod koji želi svoju državu. A ni Evropa nije bila velikodušna…
„Problem je bio što nigdje u Evropi nisu imali šansu da imaju državu, jer su oni bili razbacani svuda po Evropi, ponegdje su živjeli u getima, tako da nisu imali mogućnost da u Evropi formiraju svoju državu…“
…pa se samo nametnulo pitanje gdje.
„Naravno. Bilo je nekoliko ideja. Posebno se ističe tzv. Uganda plan, po kojem bi jevrejska država bila formirana u Ugandi. Dugo su vijećali o toj ideji, ali je Palestina ipak prevagnula kao prva opcija…“
…kao biblijska pradomovina?
„Da, iz tradicionalnih razloga. Jerusalem je uvijek bio ‘jevrejska Meka’ i u tradiciji se sačuvalo vjerovanje da će se jednog dana vratiti u ‘zemlju Izraelovu’. Znate ono nazdravljanje uz ‘dogodine u Jerusalemu’ i slične simbolične izreke.”
Mnoge priče o nastanku Izraela počele su se pričati nakon Prvog cionističkog kongresa u Baselu 1897, koji je vodio Theodor Herzl, jedan od najistaknutijih intelektualaca među Jevrejima. Poslije kongresa, Herzl je izjavio kultnu rečenicu: „U Baselu sam stvorio jevrejsku državu, sad je ne vidite, za pet godina možda, a za 50 ćete je sigurno vidjeti“. I vidjeli smo. Šta je, uopšte, bila Herzlova vizija?
„Herzlova vizija bila je uspostavljanje jevrejske države u Palestini na miran način. Obrazovanje, rad, suživot. Herzl je vjerovao da će uspjeh Jevreja u Palestini navesti Arape da ih toplo dočekaju, da će Arapi rado gledati kako Jevreji inače ne baš razvijenu zemlju pretvaraju u sasvim pristojnu zemlju za življenje.
Herzl je vjerovao da će Jevreji unaprijediti Palestinu u ekomonskom, tehnološkom i svakom drugom smislu te da će ih starosjedioci dočekati praktično raširenih ruku.
To je bio izvorni cionizam, ali ne i jedini. Iako se često predstavlja kao jedinstven pokret, on to zapravo nije.
„Nije?“
„Nije. Tu su najmanje tri tipa cionizma. Prvi je tzv. liberalni cionizam, koji je potekao od Herzla i koji je bio dominantan dok ta ideja nije naišla na prepreke u realizaciji. Spomenuo sam početak sukoba sa Arapima, recimo.
Nema opravdanja za nasilje
Dakle, ispostavilo se da je njegova vizija ustvari bila iluzija, Arapi ih nisu dočekali kako su oni mislili…
„Tako je. Dakle, počeli su sukobi. Koliko je meni poznato, kao što sam već rekao, prve veće incidente izazvali su Arapi, što je u neku ruku bilo i logično, osjetili su se ugroženim, iako to nije opravdanje za nasilje. Nikada nije.
Uglavnom, u svome tome, javlja se drugi vid cionizma – revizionistički, koji je odbacio idealističke zamisli i prihvatio realnost. Cilj je bio isti, ali su se metode razlikovale. Revizionisti su se razlikovali od mainstream cionista uglavnom po pitanju količine upotrebe sile za postizanje cilj(ev)a.
Treći je laburistički – njihova verzija socijalizma, komunizma. On je uglavnom bio zastupljen među kibucima.
I to se i danas osjeti u izraelskoj politici, dakle, da imamo te umjerene, liberalne cionističke stranke, potom revizionističke, desne, kao što je sadašnji Likud, i imamo lijeve, laburističke stranke, koje su bile na vlasti u prvih 30-ak godina postojanja Izraela. Te stranke izrodile su se iz različitih tipova cionizma.”
S obzirom na to da su se vrlo rano suočili s napadima, vrlo brzo su formirali i oružane snage.
„Bilo je nekoliko manjih formacija, pa je kasnije nastala veća koja ih je sve objedinila, koja se zvala Hagana, u doslovnom prevodu odbrana. Iz nje su nastale Izraelske odbrambene snage, odnosno zvanična vojska Države Izrael. Ali formiranje oružanih formacija treba shvatiti u širem kontekstu razvoja i napretka rastuće jevrejske zajednice u Palestini.
Recimo, već u tom međuratnom periodu imali su univerzitet, počeli su s obnovom hebrejskog jezika kao zajedničkog jezika jevrejskog naroda, jer Jevreji koji su dolazili iz Evrope nisu znali taj jezik, međusobno se nisu razumijevali, oni su uglavnom govorili na jezicima zemalja iz kojih su dolazili.
Tako da je uslijedio kulturni preporod i doslovno oblikovanje nacije, naučili su hebrejski koji im je do danas maternji. Imali su kibuce, komune u kojima su živjeli, obrađivali zemlju itd. Oni su bili nosioci ekonomskog razvoja…“
Tako da su, do momenta kada se britanska uprava povlači iz Palestine, imali gotovo sve uslove da formiraju državu?
„Da, i u ekonomskom, vojnom, kulturnom i političkom smislu. I ne samo državu kao neku političku konturu nego suštinsku državu, organizovanu u svim sferama, sa svim neophodnim elementima države.”
Kako dolazi do ideje podjele na dvije države?
„Britanci su imali sve više poteškoća u upravljanju Mandatnom Palestinom. Neredi su postajali sve češći. Osim toga, obećali su Jevrejima državu…“