U višedecenijskom procesu izgradnje, profiliranja i razvoja historijske nauke u Bosni i Hercegovini učestvovala je plejada generacijski vrlo bliskih, a po afinitetima i sposobnostima izuzetno plodonosnih istraživača, koji su svojim akademskim radom i djelima postavili temelje savremenoj bosanskohercegovačkoj historiografiji. Nesumnjivo značajnu ulogu u sazrijevanju naučne misli 20. stoljeća imala je Desanka Kovačević-Kojić, prva doktorica nauka iz Bosne i Hercegovine u oblasti povijesti Srednjeg vijeka.
U Sarajevu, gdje je rođena 3. oktobra 1925. godine, završila je Prvu gimnaziju, u kojoj je stekla solidno obrazovanje i podlogu na kojoj će počivati njen budući profesionalni razvoj. Studij historije završila je 1950. godine na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. U toku studija isticala se sa izuzetno visoko ocijenjenim radom, što ju je izdvajalo među ostalim kolegama iz generacije.
Njen je rad prepoznat u rodnom gradu, gdje je 11. novembra 1950. godine počela sa pedagoškim radom na tek osnovanom Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu. Radila je kao asistent na predmetima za oblast Srednjeg vijeka, pod mentorstvom profesora Ante Babića, piše Aljazeera.
Za cijelo vrijeme svoje univerzitetske karijere posvećeno je sarađivala sa studentima, držeći im redovnu nastavu i vannastavne vježbe. Osobito veliki doprinos dala je u vrijeme formiranja postdiplomskog programa na Filozofskom fakultetu.
Prva doktorica nauka Srednjeg vijeka
Još kao student završnih godina studija uključila se u velike naučne projekte. Pod vodstvom akademika Mihaila Dinića i Jorja Tadića, sa grupama studenata je izvjesno vrijeme provodila u Dubrovačkom arhivu, gdje zapravo počinje njen ozbiljniji naučno-istraživački rad potpomognut profesorskim kadrovima sa univerziteta u Sarajevu i Beogradu.
U univerzitetskom Izvještaju o praktičnom naučnom radu sa studentima u Dubrovniku u godini 1949, navodi se sljedeće: “Student III godine Desanka Kovačević ispisivala je građu o zaduženju dubrovačkih trgovaca iz Beograda u Dubrovniku od 1567. do 1571, a za svoj specijalni rad sabrala je arhivske podatke o bosanskom rudniku Olovo”.
Višemjesečno istraživanje arhivske građe u Dubrovniku rezultiralo je odbranom doktorske disertacije pod naslovom Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, 1956. godine na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Mentorstvo je potpisao akademik Mihailo Dinić. Nedugo nakon toga izabrana je za docenta na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, prenoseći na studente iskustva svog rada u Dubrovačkom arhivu. Istovremeno, prema preporukama svojih profesora Dinića i Tadića, upisala se na postdoktorski studij i školske 1957/58. godine boravila u Parizu.
Na “L’École pratique des hautes études” učila je od Fernana Brodela, jednog od najuglednijih i najutjecajnijih mediavelista svijeta. U Bosnu i Hercegovinu vratila se bogatija za nova znanja i opservacijama francuske historiografske škole, koja su nesumnjivo imala vrlo veliki utjecaj na njeno profesionalno sazrijevanje.
Impozantan naučni opus
Kao autor, ili u svojstvu koautora u naučnim projektima, Desanka Kovačević publikovala je mnoge monografije i knjige. Osobito značajno djelo predstavlja njena studija pod naslovom Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, publikovana u Sarajevu 1961. godine, nastaloj na osnovi neobjavljene građe Dubrovačkog arhiva. To je, kako se pokazalo, bilo prvo u nizu djela koja su u cjelini posvećena povijesti bosanskog srednjovjekovlja, a poslije kojeg su objavljene dvije vrlo zapažene knjige Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države (Sarajevo, 1978.) i Srednjovjekovna Srebrenica XIV-XV vijek (Beograd, 2010.).
Ova pregledna povijest srednjovjekovne Srebrenice imala je snažan odjek u historiografiji, o čemu su pisali mnogi autori. Dajući kritički osvrt na djelo Srednjovjekovna Srebrenica XIV-XV vijek, ukazujući na izvjesne nedostatke i nejasne formulacije u pogledu statusa Srebrenice u XV. vijeku, dr. Dženan Dautović, jedan od istaknutijih bosanskohercegovačkih mediavelista, ocjenjuje rad autorice primjerom “sveobuhvatne monografije nekog srednjovjekovnog naselja”.
Najveća vrijednost ovog djela, zaključuje dr. Dautović, je “prije svega u izrazitom oslanjanju na dubrovačkoj građi, te ovaj rad predstavlja još jednu potvrdu o vrijednosti Dubrovčana kako za našu prošlost, tako i za sadašnjost”.
Pišući o istoj knjizi dr. Elmedina Kapidžija Duranović, viši stručni saradnik Instituta za historiju Sarajevo, smatra da je akademik Desanka Kovačević-Kojić “nesporno ime historiogragije srednjovjekovne Bosne” i da je, osobito u širim krugovima ljubitelja starine zapamćena kao “najmjerodavnija u sagledavanju privrednih tokova”, piše Aljazeera.
U fokusu njenih istraživanja, kao što se vidi iz naslova, nalazila se socijalna problematika bosanskohercegovačkog srednjovjekovlja, kao i pitanje razvoja trgovine i trgovačkih odnosa. Njeni radovi osvijetlili su malo poznate dijelove srednjovjekovne povijesti Bosne i Hercegovine u pogledu urbanizacije gradskih naselja. Nove informacije nalazila je u arhivima Dubrovnika, Splita, Zadra i Trogira, ali i izvora osmansko-turske provenijencije nastalih prije i nakon pada Bosne pod osmansku vlast.
Akademik Desanka Kovačević-Kojić autorica je i knjiga Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države (Sarajevo, 1978.), Gradski život u Srbiji i Bosni XIV-XV vijek (Beograd, 2007.), te nekoliko monografskih publikacija. Pored već navedenih kapitalnih djela, više od 20 naučnih priloga je objavila na stranim jezicima, osobito francuskom i italijanskom.
Ona je, prema mišljenju akademika Đure Tošića, njenog veoma bliskog prijatelja i kolege, bila “vrstan, do kraja formiran i zreo naučnik domaćeg nacionalnog, balkanskog, a u pojedinim oblastima historije svakako i svjetskog formata”, koji je redovno pozivan na najprestižnije historijske kongrese i naučne skupove širom svijeta.
“Teško je, zaista”, naglašavao je akademik Tošić, “reći ko bi se to u stručnom i stvaralačkom nadahnutom zanosu, zabilježenom u hiljadama opisa stare dubrovačke kancelarije, mogao sigurnije i kompetentnije suočiti sa latinskom paleografijom, na prvi pogled neprikosnovenog arhivskog pisara kao što je to od samog početka činila, a i danas nije prestala da čini profesorica Kovačević-Kojić”.
Akademik Desanka Kovačević-Kojić je do posljednjeg dana ostala privržena svom pozivu.
“Pred nama se danas”, govorio je Tošić diveći se neumornoj kolegici, “očituje zaista blistava i sjajna karijera jednog od univerzitetskih profesora, koji ni u devedesetoj nije zaboravio na svoje oštro i britko pero”.
Preminula je 13. augusta 2022. godine, u Beogradu. Iza nje je ostalo impozantno naučno djelo od međunarodnog značaja, koje će biti referentna tačka budućih historiografskih istraživanja.